بهره وری انرژی در ایران و لزوم افزایش بهره وری انرژی برای تولید پایدار
در سال های اخیر کمبود انرژی به یکی از اصلی ترین معضلات واحدهای تولیدی تبدیل شده است، زیرا این کمبود به طور مستقیم موجب اخلال در تولید می شود. از سوی دیگر ناترازی تولید برق، مسئولان وزارت نیرو را به خصوص در زمانِ پیک مصرف با چالش جدی مواجه کرده است. در این میان رقم مصرف هر سال بالاتر می رود و امکان تولید انرژی نداریم. سرمایه گذاران هم با این شرایط دیگر رغبتی برای ورود به این حوزه ندارند. جامعه جهانی اما برای حل این معضل سال هاست که به سمت انرژی های تجدیدپذیر حرکت کرده و ما همچنان منابع انرژی فسیلی برایمان در اولویت قرار دارد، دلیلِ اصلی اش هم عدم آگاهی ست آن هم حتی از سوی مسئولان مربوطه.
بهره وری انرژی چیست؟
در تعریف بهره وری انرژی آمده: «کاهش مصرف انرژی یا درواقع بهینه سازی مصرف انرژی برای فراهم و ارائه کردن کالا و خدمات.» البته بسیاری معتقدند این کاهش نباید در رفاه مصرف کننده انرژی اخلال ایجاد کند و ما در این صورت است که می توانیم بگوییم در این زمینه موفق عمل کرده ایم. به هرحال طبق این تعریف، بهره وری انرژی در ایران به استناد آمارها و مشاهدات نه تنها از روند پرشتاب توسعه ی این شاخصِ مهم در جهان، بلکه از چشم اندازهای ترسیم شده برای کشور نیز با فاصله زیادی عقب مانده است. این اصلِ مهم نقشِ بی بدیلی در پایداری تولید، افزایش کیفیت و رضایت مصرف کننده و در نهایت توسعه پایدار دارد و تولید کم هزینه تر و پرسودتر به این اصل وابسته است. با این وجود و علی رغم تاکید کارشناسان و صاحب نظران به خصوص طی دو دهه اخیر، بهره وری انرژی هنوز در ایران به یک اصل برای تولید تبدیل نشده و کماکان نگاه به آن در بسیاری از واحدهای صنعتی نگاهی ویترینی است که این ادعا را آمارها و اظهارنظرهای مسئولان مرتبط نیز تایید می کنند. برای نمونه طبق آمارهای رسمی، در حال حاضر میانگین بهره وری انرژی در نیروگاه های ایران 39 درصد است. بر اساس همین آمارها در 16 نیروگاه گازی ایران عدد بهره وری انرژی کمتر از 20 درصد و در 7 نیروگاه سیکل ترکیبی حدود 40 درصد برآورد می شود. برای تایید بیشتر و بهتر این نکته نیز می توان به اظهار نظر «مالک شریعتی نیاسر» سخنگوی کمیسیون انرژی مجلس یازدهم اشاره کرد که مرداد 1402 در کنفرانس و نمایشگاه بین المللی بهینه سازی مصرف و بهره وری انرژی در ایران عنوان کرده بود: «وضع شدت مصرف انرژی در کشور مطلوب نیست.»
شاخص بهره وری انرژی
شاخص بهره وری انرژی (Energy Efficiency) با محاسبه شدت انرژی اولیه، میزان انرژی مصرف شده در جهان را اندازه گیری می کند و از این طریق به دولت ها کمک می کند تا بتوانندبرای مدیریت مصرف انرژی، یک سیاست گذاری هدفمند داشته باشند. در سال های اخیر هزینه انرژی، میزان تغییرات آب و هوایی و آلودگی هوا افزایش و از سوی دیگر دسترسی به انرژی کاهش پیدا کرده است بنابراین سیاست گذاری درست و به هنگام، بسیار در افزایش بهره وری انرژی تاثیرگذار است.
وضعیت بهره وری انرژی در ایران
سازمان محاسبه گر شاخص بهره وری انرژی
تامین انرژی، ماموریت آژانس بین المللی انرژی است و در سال 1974 این سازمان با هدف تضمین عرضه نفت تأسیس شد و از آن زمان به عنوان تولید کننده داده های شدت انرژی نیز فعالیت می کند. تأمین برق، تغییرات آب و هوا و آلودگی هوا، دسترسی به انرژی و بهره وری از جمله موضوعاتی است که این آژانس به آن ها ورود پیدا کرده است.
عقب ماندگیِ آشکار ایران در بهره وری انرژی
به گفته کارشناسان در حال حاضر افزون بر 100 میلیارد دلار فرصت صرفه جویی در حوزه مصرف انرژی در کشور وجود دارد که اگر بخواهیم آن را با درآمدهای نفتی ایران معادل سازی کنیم برابر با فروش روزانه 5/3 میلیون بشکه نفت خام در یک سال است. این عقب ماندگیِ آشکار ایران در بهره وری انرژی در حالی مشاهده می شود که از ابتدای برنامه پنجم توسعه تا انتهای برنامه ششم توسعه شدت مصرف انرژی باید 50 درصد کاهش می یافت که در عمل چنین هدفی محقق نشد.
متاسفانه روند صعودی مصرف انرژی در ایران به ازای هر واحد تولید، روند کاهشی تولید به ازای هر واحد انرژی و بالا بودن شدت انرژی در این کشور نسبت به دیگر کشورهای نفتی بسیار جای تاسف دارد.
عمده دلایل تغییر در روند شدت انرژی در ایران
ساختار اقتصادی کشورها و رشد فناوری در افزایش بهره وری انرژی بسیار موثر است. درواقع هرچه درجه توسعه یافتگی افزایش یابد، بهره وری انرژی نیز رشد خواهد کرد. کاهش مصرف انرژی، میزان تولید ناخالص داخلی فعلی یک کشور را حفظ می کند.
متاسفانه عدم ثبات سیاسی در ایران سبب ناقص ماندن برنامه های توسعه و اتلاف انرژی شده است، همچنین روابط خارجی حساب نشده و نبود برنامه راهبردی و دیپلماسی بلند مدت و تنش های موجود با اکثر کشورهای خارجی سبب راکد ماندن اقتصاد کشور شده است که این امر حضور صنایع در صحنه رقابت را تا حد بسیاری کاهش داده است. عدم ثبات اقتصادی و نوسانات نرخ ارز همچنین از عمده دلایلِ راغب نبودن سرمایه گذاران برای ورود به بازار و دنیای کسب و کار است که انتقال فناوری را نیز با مشکل روبرو کرده است و همه این ها افزایش مصرف انرژی را رقم می زند.
جایگاه ایران در تولید و بهره وری انرژی
صاحب نظرانی همچون مشاور انرژی خانه صمت یزد همچنین معتقدند که ایران طبق شاخص ها به ویژه طی 20 سال گذشته در عرصه تولید نه تنها ضعیف ترین کشور در این حوزه است بلکه در عرصه تولید برخلافِ دنیا و خلاف جهت بهره وری انرژی حرکت کرده است، به این معنی که از میزان انرژی که استفاده می کنیم به اندازه ای که باید درآمد کسب نمی شود. این وضعیت البته در هر کدام از استان های کشور باتوجه به موقعیت و تیپ صنایع شان متفاوت است که بی تردید در این میان میزانِ حضور فناوری اصلی ترین نقش را ندارد. برای مثال دانمارک و آلمان به عنوان پیشروان بهره وری انرژی در سال های اخیر با استفاده از فناوری های نوین و انرژی های تجدیدپذیر به طرز شگفت انگیزی کاهش داده اند. اما متاسفانه به دلیلِ نبودِ آگاهی، آموزش درست و کمبود تیم های تحقیق و توسعه و ارزش قائل نشدن برای پژوهش در این زمینه، وضعیت بسیار نامطلوبی در بهینه سازی مصرف انرژی داریم.
وضعیت ایران در زمینه تجهیزات مرتبط با بهینه سازی انرژی
واقعیت این است که باوجود محدودیتهایی که گفته شد در بخشی از صنایع از نظر تجهیزات برای رعایت بهره وری انرژی وضعیت مان تقریبا مساعد است اما متاسفانه خروجی، شرایط مطلوب را ندارد. به گفته کارشناسان ما توانستیم در یک دوره تجهیزات مناسبی را وارد کشور کنیم اما پس از این مرحله، «فناوری»، «بهره برداری و مدیریت» و «دانش ارتقاء فناوری ها» در افزایش بهره وری انرژی نقش اصلی را دارند. اما وقتی نمی توانیم تکنولوژی را به خاطر تحریم ها به روز کنیم، طبیعتا در استمرار استفاده از آن دچار چالش می شویم. بنابراین به مرور زمان شاخص بهره وری در انرژی پایین می آید.
نقش مدیریت و بهره برداری در افزایش بهره وری انرژی
بهره برداری و مدیریت فناوری ها و برنامه های تدوین شده از عوامل مهمی است که در صورتِ اجرا نشدن، سبب می شوند به خروجی مناسب دست پیدا نکنیم که این امر در ایران بسیار مشهود است و یکپارچه نبودن فرآیند تدوین و اجرای برنامه های مدنظر و موازی کاری یکی از دلایلی اصلی این امر است. در این میان نبود الزام برای فعالان بخش خصوصی نیز یکی دیگر از دلایلی است که این برنامه ها به نتیجه نمی رسد زیرا آن ها خود را ملزم نمی بینند که سراغ اجرای برنامه ها و پیشنهادهای مرتبط با بهره وری انرژی بروند. البته محدودیت های بین المللی هم در این زمینه بی تاثیر نیست.
میزان تمایل صنعتگران برای افزایش بهره وری انرژی
در سال های اخیر یکی از چالش های افزایش بهره وری انرژی عدم توجه، تمایل و دغدغه مند نبودنِ صاحبان صنایع و بنگاه های اقتصادی به این موضوع بوده است. سوال اما اینجاست که علی رغم اینکه این افراد غالبا از هوش بالایی برخوردار هستند چرا به این موضوع که تاثیر مثبت مستقیمی بر فعالیت هایشان دارد، علاقه ای نشان نمی دهند؟!
کارشناسان معتقدند دلیلِ اصلی عدم آگاهی بخشی درست و به هنگام است، از سوی دیگر در سال های اخیر آنچنان صاحبان صنایع درگیر قوانین خلق الساعه و تاثیرات منفی تحریم ها و نوسات نرخ ارز در فعالیت هایشان شده اند که دیگر توانی برای فکر کردن درباره چنین مسائلی را ندارند. نکته مهم دیگر نبودِ اعتماد است که به اتخاذ سیاست های نادرست و همان قوانین خلق الساعه در سال های اخیر برمی گردد.
البته بسیاری از کارشناسان معتقدند اگر اقدامات مربوط به بهره وری انرژی صرفه اقتصادی داشته باشد صاحبان صنایع حتما به سمت انجام آن گرایش پیدا می کنند. اما در برخی حوزه ها بهره وری انرژی هزینه بر است و برگشت سرمایه به دلایل مختلف برای آن ها وجود ندارد. سرمایه گذار هم جایی سرمایه گذاری می کند که برگشت مناسبی داشته باشد. در یک سری حوزه ها ریسک هایی وجود دارد که اجازه نمی دهد گرایش به انجام این اقدامات ایجاد شود.
البته قیمت پایین انرژی در ایران را نیز نباید فراموش کرد که قطعا یکی از دلایل مهم کم توجهی به بهره وری انرژی در ایران از سوی فعالان اقتصادی و حتی مسئولان است. طبیعتا تا زمانی که وفور منابع داریم و قیمت را دستوری تعیین کنیم، مصرف انرژی بالا خواهد بود. یعنی وضعیتی که قیمت انرژی کمتر از ارزش واقعی اش است.
متاسفانه اما زمانی متوجه اهمیت این موضوع می شویم که مصرف انرژی هر روز بالاتر می رود و به دلیل عدم توجه به بهره وری انرژی، منابع انرژی رفته رفته کاهش پیدا می کند و آن زمان است که دیگر خیلی دیر شده است. بنابراین برای مدیریت این وضعیت باید به طور همزمان سیاست های قیمتی و غیرقیمتی را اعمال کرد تا عرضه و تقاضا برابر شود.
لزوم شفاف سازی در آمارها
در این میان جای خالی آمارها و برنامه ریزی درست بیش از هر چیز دیگر احساس می شود. از یک سو کارشناسان معتقد هستند که قوانین مناسبی در جهت ارتقاء بهره وری انرژی در کشور طراحی و ابلاغ شده است اما متاسفانه این قوانین اجرا نمی شوند و حتی نهادی نظیر وزارت نیرو نیز قادر به رفع این وضعیت نیست و از سوی دیگر برخی می گویند برای ارائه راهکار و برنامه ریزی در این زمینه به بسترسازی مناسب بر اساس آمارهای واقعی نیاز است. درواقع چون آمار منسجم و تفکیک شده وجود ندارد در برنامه ریزی نیز به خروجی مناسب دست پیدا نمی کنیم.
اقدامات گام به گام برای افزایش بهره وری انرژی
خلاصه آنچه گفته شد اینکه پیش از هر برنامه ریزی باید ابتدا آمارهای دقیق و شفافی در این حوزه ارائه شود تا بر اساس آن ها یک برنامه ریزی منسجم و هدفمند صورت گیرد. بعد از آن نیز نیاز است با آگاهی بخشی و اطلاع رسانی درست به صاحبان صنایع و بنگاه های اقتصادی، آن ها را مجاب به ورود به این حوزه کرد. این روند زمان بر است اما قطعا با مدیریت و برنامه ریزی درست، نتیجه بسیار خوبی عایدمان خواهد کرد.
صنعت در ایران برای فرار از درجا زدن در شرایط کنونی به معیارهای مختلفی نیاز دارد که یکی از آن ها قطعا بهره وری انرژی است. شاید در نگاه کوتاه مدت و حتی میان مدت، جای خالی بهینه سازی مصرف انرژی چندان برای صنعتگران به چشم نیاید، اما قطعا در نگاه درازمدت پیامدهای این کم توجهی آشکار می شود و آسیب جدی آن بر پیکر صنعت وارد خواهد شد. مگر این که گام های اساسی در این زمینه از سوی بخش دولتی و خصوصی به طور همزمان و یکپارچه برداشته شود تا شاخص بهره وری انرژی در کشور به سمت رونق حرکت کند.
