خاموشی های تابستانه چاه های آب کشاورزی و ورود تجدیدپذیرها به میدان برای حل این چالش
یک دل سیر کشاورزی در قلب کویر
کشاورزی فارغ از آنکه رسم کهن ایرانیان است و رگ و ریشه در خون مردمان کویر ایران دارد، به جهت اشتغالزایی و ارزآوری اش غیرقابل چشم پوشی ست. به ویژه برای محصولی مانند پسته که نامش مترادف با نام ایران است و بازارهای بین المللی تشنه آن هستند. محصولی که علاوه بر کرمان در باغ های یزد هم کشت می شود و جزو اقلام صادراتی مهم این خطه کویری به شمار می رود. شاید اینگونه تصور کنید که برای تولید محصولی با این اسم و رسم تمامی راه ها از تولید تا صادرات هموار است؛ اما اینگونه نیست. فارغ از دیگر چالش ها که محور این گزارش نیست، چالش مدیریت مصرف بار و خاموشی های تابستانه ی چاه های آب کشاورزی، درست در زمان مغزبندی، نفس تولید این محصول استراتژیک و صادراتی را به شماره انداخته است. دست کم در دوسال اخیر خاموشی ها باعث شده کمیت و کیفیت محصولات باغی که وابسته به آبیاری در مقطعی خاص هستند، تحت تاثیر منفی قرار گیرد. در چنین شرایطی متولیان بخش کشاورزی طرح نصب نیروگاه های خورشیدی را برای رهایی کشاورزان از خاموشی پیشنهاد کردند. بر اساس این طرح چنانچه کشاورزان 80 درصد از برق مصرفی چاه های آب را از طریق پنل های خورشیدی تامین کنند نه تنها از خاموشی در زمان پیک مصرف برق معاف می شوند بلکه این زیرساخت برای آن ها به عنوان یک سرمایه گذاری بلندمدت عمل می کند. به این شکل که وزارت نیرو برقی که از طریق نیروگاه های خورشیدی در مدار قرار می گیرد را از کشاورزان خریداری می کند؛ معادله ای دو سر برد که به نفع کشاورزان است.
مزارعی که دو محصول راهبردی تولید می کنند، پسته و برق
درواقع کشاورزان برق تولیدی مازاد توسط نیروگاه های خورشیدی را به وزارت نیرو می فروشند و طی چهار سال سرمایه ای که در این راستا صرف کرده اند از این طریق به آن ها بازمی گردد. می توان گفت استانی که ۳۳۲ روز آفتابی دارد، تاسیس نیروگاه های خورشیدی حکم مزرعه ای را دارد که در کنار محصول کشاورزی، اسکناس هم استخراج می کند.
بیم و امیدهای کشاورزان برای اجرای نیروگاه های خورشیدی
«گرمای بی سابقه سال گذشته و چالش قطعی برق چاه های آب کشاورزی آن هم در زمانی که درختان پسته برای مغزبندی به آبیاری نیاز داشتند، سبب شد به محصولات باغی به ویژه پسته خسارت بسیاری وارد شود. حتی گفته می شود استان های یزد و کرمان که گرمای زیاد و ناترازی عرضه برق را توأمان از سر گذراندند، کاهش 30 درصدی این محصول را تجربه کردند. به همین دلیل دنبال راهکاری بودیم تا حداقل در کنار بازار خراب پسته و بنبستهای صادراتی، به نحوی چالش تامین برق و خاموشی چاه های آب را برطرف کنیم تا بیش از این متحمل هزینه و خسارت به نشویم.»
اینها بخشی از گفتگوی محمدحسین خانی یک باغدار پسته است. او در توضیح بیشتر پیرامون این موضوع به صنعت یزد می گوید: از سال گذشته برای رهایی از خاموشی در زمان پیک مصرف برق به دنبال راه چاره بودیم. خوشبختانه طرحی از سوی وزارت نیرو ابلاغ و از طریق سازمان جهاد کشاورزی به ما اعلام شد. بر اساس این طرح چنانچه کشاورزان 80 درصد از برق مصرفی چاه آب کشاورزی خود را از طریق تاسیس نیروگاه خورشیدی تامین کنند، نه تنها از خاموشی در زمان مدیریت بار معاف می شوند، بلکه وزارت نیرو طی قراردادی بلندمدت و 20 ساله، برق مازاد را از آن ها خریداری می کند.
خانی در ادامه می گوید: اگرچه اجرای این طرح تا حدودی برای کشاورزان که اغلب خرده مالکی اداره می شوند دشوار است، اما آن ها هم می توانند به صورت شراکتی یا تعاونی، نیروگاه خورشیدی راه اندازی و از این طریق چالش تامین برق را برطرف کنند. ضمن اینکه تاسیس نیروگاه خورشیدی به واسطه اینکه امکان فروش برق به وزارت نیرو را فراهم می کند و بازگشت سرمایه به دنبال دارد، یک سرمایه گذاری بلندمدت و سودآور محسوب می شود.
کشاورزان و بیم چالش های احتمالی نیروگاه های خورشیدی
این باغدار پسته در ادامه با اشاره به اینکه راه اندازی نیروگاه های خورشیدی در عین مزیت های گفته شده، با دشواری ها و ابهاماتی همراه است، می افزاید: باید بپذیریم کشاورزان این سرمایه گذاری را از روی اجبار و برای رهایی از خاموشی در زمان پیک مصرف برق انجام می دهند. هیچ زمان تصور نمی کردیم زمانی کشور با چالش عرضه برق مواجه شود، به همین دلیل پیش بینی و برآوردی برای هزینه یا سرمایه گذاری در این بخش نداشتیم. در چنین شرایطی گفته شده که کشاورزان برای رهایی از خاموشی میبایست در این طرح مشارکت و سرمایه گذاری کنند!
خانی در توضیح بیشتر می گوید: این سرمایه گذاری درحالی روی دوش کشاورز سنگینی می کند که بازار محصولات باغی به ویژه پسته و صادرات آن وضعیت نامساعدی را تجربه می کند. در شرایطی که بخش زیادی از محصول سال گذشته ی کشاورزان در انبارها دپو شده و فروش نرفته، باید سرمایه گذاری و هزینه اضافه هم انجام دهند.
او معتقد است، شاید اگر دولت به جای این طرح اعلام می کرد که در زمان خاموشی، 5 تا 12 درصد برق مصرفی چاه های آب کشاورزی را با نرخ بیشتری محاسبه می کند، منطقی تر بود. ضمن اینکه کشاورزان نگاه تکنولوژی محوری ندارند و درحالی که بیشتر در محیطی کارگری و کشاورزی فعالیت دارند به یکباره میبایست با تکنولوژی و تاسیساتی که شناختی از آن ندارند، درگیر شوند.
محمدحسین خانی با طرح این پرسش که آیا انرژی های پاک جایگزین مناسبی برای انرژی فسیلی هستند یا خیر، می گوید؟ به هر حال تاسیس نیروگاه های خورشیدی جزو طرح های نوآورانه و نوپدید هستند که مزایا، معایب و بازخوردهای آن مشخص نشده، یا دست کم برای ما اینچنین است! ما کشاورزان تصویر روشنی از اجرای این طرح ها و موفقیت آن در بلند مدت نداریم. ضمن اینکه کشورهای توسعه یافته هم به تازگی استفاده از نیروگاه های خورشیدی را در دستور کار قرار دادند و آنها نیز در فضایی آزمایشی این طرح ها را دنبال می کنند. در چنین شرایطی از کشاورزانی که فاقد تجربه و دانش کافی در این زمینه هستند، خواسته شده که چنین سرمایه گذاری بزرگی را انجام دهند.
او می افزاید: از سوی دیگر این تاسیسات در مناطق دور افتاده یزد تاسیس می شود، بنابراین احتمال سرقت و هر نوع آسیب به آن ها وجود دارد.
پنل های خورشیدی و نگرانی از جنس تردید
از همه مهم تر اینکه آیا دولت در آینده نیز به تعهداتش پیرامون چنین طرحی عمل خواهد کرد؟ آیا این احتمال وجود ندارد که مثل هزاران طرح دیگر، در آینده اعلام شود «راه اندازی چنین تاسیساتی فاقد پشتوانه کارشناسی بوده و میبایست متوقف شود؟» و یا این حجم سرمایه گذاری میلیاردی انجام دهیم و مدتی بعد اعلام کنند کسری برق برطرف شده و برق را خریداری نکنند! یا اینکه با نرخ مناسبی خرید نکنند! از دیگر چالش های نصب پنل های خورشید این است که برق حتما میبایست وارد شبکه شود، به این معنی که بهره بردار امکان دریافت برق مستقیم از نیروگاه را ندارد مگر اینکه با هزینه دوبرابر و نصب باتری این انرژی را ذخیره و نگهداری و سپس مصرف کند. به هر حال این طرح باوجود مزایای بسیار، ابهاماتی هم دارد که میبایست برطرف و یا برای آن راه حلی مناسب اندیشیده شود.
این ها صحبت های یکی از کشاورزانی بود که باوجود علاقه به داشتن یک نیروگاه خورشیدی در زمین کشاورزی خود، نگرانی هایی دارد که در ادامه توسط متولیان و کارشناسان به تمام آن ها پاسخ داده می شود.
کشاورزی در تنگنا
کشاورزی یزد به واسطه سهم 15 درصدی اش در نرخ اشتغال، سهم 2 و نیم درصدی در ارزش افزوده و 10 درصدی از تولید ناخالص این استان، نقش پررنگ و برجسته ای ایفا می کند. شاید بتوان گفت تولید بخش قابل توجهی از پسته صادراتی کشور گواه این ادعا باشد. با این وجود چالش مدیریت بار برای کشاورزان سبب شده که سازمان جهاد کشاورزی هم برای رفع این چالش ورود کند و ترویج و ترغیب کشاورزان به استفاده از پنل های خورشیدی را در دستور کار قرار دهد.
در همین پیوند مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان یزد با اشاره به حدود دو هزار و 200 چاه کشاورزی فعال در استان یزد می گوید: درحالی که این تعداد چاه آب کشاورزی تنها حدود 70 مگاوات، معادل 3 درصد از برق مصرفی استان را به خود اختصاص داده، وزارت نیرو چاه های کشاورزی را هم در لیست خاموشی قرار داده است. به این معنی که آن ها میبایست از 70 مگاوات برق مصرفی، 20 مگاوات را صرفه جویی کنند. در این راستا لازم است چیزی حدود 50 درصد از چاه های آب، به مدت 5 ساعت در روز خاموش شوند که این امر خسارت های زیادی برای بخش کشاورزی یزد به همراه داشته است.
اکبر شیخ علی شاهی خاموشی در کشاورزی را متفاوت از بخش صنعت توصیف می کند و می گوید: ماشین آلات صنعتی در زمان خاموشی با خسارت جبران ناپذیری مواجه نیستند، این درحالی است که در کشاورزی با گیاه و موجود زنده ای سروکار داریم که حیات اش به لحاظ کمی و کیفی در گرو تامین آب است و استحصال آب هم وابسته به برق. در چنین شرایطی بخش زیادی از محصولات باغی به دلیل کم آبی از بین می روند و کشاورز دچار خسارت های غیرقابل جبران می شوند.
او با بیان اینکه کشاورزان یزدی نسبت به دیگر مناطق کشور چالش ناترازی برق را به شکل حاد تری تجربه می کنند توضیح می دهد: عمده محصولات کشاورزی یزد زراعی نه بلکه باغی است. محصولات زراعی متناسب با ناترازی انرژی، امکان تغییر سطح زیر کشت یا به طور کلی توقف کشت محصول را دارند. این درحالی است که بیش از 70 درصد سطح زیر کشت این استان شامل محصولات باغی و درختانی است که در فصل تابستان به نگهداری و آبیاری نیاز دارند. به همین دلیل جهاد کشاورزی یزد سال گذشته به وزارت نیرو پیشنهاد داد که چنانچه بهره برداران از پنل خورشیدی استفاده کنند از لیست خاموشی خارج شوند و برق آنها قطع نشود.
فصل مرگ پسته
به گفته شیخ علی شاهی تیر و مرداد زمان تشکیل مغز پسته است، اما درست زمانیکه این محصول برای رشد به آب نیاز دارد با قطعی برق چاه های آب مواجه می شود. در چنین شرایطی با افزایش میزان آفتاب سوختگی گیاه، درصد پوکی گیاه نیز افزایش می یابد.
شیخ علی شاهی با توضیح اینکه بر اساس ماده 25 قانون کسب وکار، بخش های تولیدی میبایست در اولویت های دوم و سوم خاموشی قرار گیرند می افزاید: این درحالی است که بخش کشاورزی با وجود آنکه سهم ناچیزی از مصرف برق را به خود اختصاص داده، در اولویت یک خاموشی قرار گرفته است.
خاموشی و آسیب به تاسیسات چاه های کشاورزی
این کارشناس بخش کشاورزی آسیب به تاسیسات چاه های آب را از دیگر چالش های خاموشی می داند و می گوید: در زمان خاموشی تاسیسات چاه نظیر پمپ های شناور، تابلو برق ها و تجهیزات دیواره چاه دچار سوختگی می شوند که تامین هزینه های رفع آن کشاورزان را با چالش های مالی زیادی مواجه می کند. سال گذشته حدود 730 میلیون مترمکعب آب در بخش کشاورزی مصرف شده است که از این میزان حدود 8 میلیون به خاطر اعمال خاموشی کم شده است. ضمن اینکه حدود 65 هزار 522 میلیارد تومان به حوزه تولید پسته خسارت وارد شده که کشاورزان را با شرایط بدی مواجه کرده است.
روزنه های امید و فصل رهایی از خاموشی
نصب نیروگاه خورشیدی برای چاه های آب کشاورزی در راستای عمل به برنامه های وزارت نیرو برای مدیریت مصرف برق بخش کشاورزی است. در راستای اجرای مصوبه وزارت نیرو مبنی بر معافیت مشترکین کشاورزی از مدیریت بار تابستان و حمایت از تولید برق تجدیدپذیر، “نهضت تولید محصول سبز با برق پاک” در این مجموعه آغاز شده که هدف از اجرای این طرح، توسعه نیروگاه های خورشیدی در بخش کشاورزی و تامین برق مورد نیاز چاه های آب کشاورزی از طریق انرژی پاک است.
کارشناس شرکت توزیع برق استان در توضیح بیشتر پیرامون این طرح می گوید: بر اساس مصوبه وزارت نیرو، در صورت احداث و بهره برداری از نیروگاه تجدیدپذیر با ظرفیت نامی برابر ۸۰ درصد برق مصرفی چاه های کشاورزی، برق این چاه ها در ساعات اعمال مدیریت بار که در روزهای گرم سال رخ می دهد از برنامه خاموشی معاف می شوند.
محمد میرشمس تصریح می کند: به این معنی که اگر کشاورزان دارای چاه های آب، 80 درصد از برق مصرفی خود را از طریق پنل های خورشیدی تامین کنند، دولت با کسر 4 ماه پیک سال، 8 ماه برق تولیدی آن ها را خریداری می کند.
میرشمس آگاهی بخشی و ترویج مزایای استفاده از پنل های خورشیدی برای بهره برداران و کشاورزان را لازمه تحقق این طرح توصیف می کند و در تشریح مزایای آن می گوید: فارغ از اینکه راه اندازی پنل های خورشیدی چالش خاموشی در زمان پیک مصرف را برطرف می کند، اقدامی زیرساختی و درآمدزا هم به شمار می رود. برق در همان محل تولید و کسری برق در زمان پیک مصرف کاهش می یابد. از سوی دیگر این اقدام توسعه تاسیسات انرژی پاک و سازگار با محیط زیست را در پی دارد.
پنل های خورشیدی سرمایه گذاری ابدی
او با توضیح اینکه راه اندازی نیروگاه های خورشیدی نوعی سرمایه گذاری زیرساختی و سودآور در کنار کشاورزی به شمار می رود، در تشریح مزایای این طرح ها می افزاید: تامین برق از طریق نیروگاه های خورشیدی نه تنها چالش خاموشی در زمان ناترازی انرژی را برطرف می کند، بلکه ماهانه به ازای هر کیلووات 500 هزار تومان درآمد برای کشاورزی به همراه دارد، مثلا چاهی با دیماند 100 کیلووات، لازم است نیروگاهی به ظرفیت 80 کیلووات احداث کند که با یک حساب سرانگشتی، این نیروگاه با در نظر گرفتن 4 ماه تهاتر، سالانه برای کشاورز حدودا 266 میلیون تومان و ماهانه 22 میلیون تومان درآمدزایی به همراه دارد. با این توضیح که طبق قانون برق تولیدی توسط نیروگاه ها در 4 ماه پیک مصرف تهاتر و در مابقی سال از سوی وزارت نیرو خریداری می شود.
ضمن اینکه سالانه براساس ضریب های تورم این قیمت ها افزایش می یابد. عرضه آن نیز در بورس انرژی قیمت بالاتری دارد.
او با اشاره به خرده مالکی کشاورزی در استان می افزاید: کشاورزان می توانند به صورت شراکتی در این طرح سهیم شوند. به عبارتی هر 100 کیلووات نیروگاه خورشیدی دو میلیارد هزینه در بر دارد. به این معنی که برای احداث آن صد نفر میبایست 20 میلیون پرداخت کنند. توزیع برق نیز به طور کامل از این طرح ها و اجرای آن حمایت و استقبال می کند.
چالش تامین سرمایه و تسهیلات پابرجاست
در این بین استانداری یزد نیز به عنوان یک نهاد حاکمیتی در استان نقش پیشران اجرای این طرح را ایفا کرده است. درواقع خسارت های هنگفت قطع برق و نارضایتی کشاورزان سبب شد که این نهاد هم به ماجرا ورود و طرح اجرای نیروگاه های خورشیدی برای تامین برق چاه های کشاورزی را در دستور کار قرار دهد.
در همین پیوند معاون مدیرکل دفتر هماهنگی امور اقتصادی استانداری یزد با اشاره به خسارت های پی درپی به کشاورزان ناشی از ناترازی برق در زمان مدیریت بار به صنعت یزد می گوید: خسارت بخش کشاورزی به جهت غیرقابل جبران بودن مرگ گیاه و از بین رفتن محصول با خاموشی برق در بخش صنعت متفاوت است.
محمود وجدانی با اشاره به اهمیت راه اندازی نیروگاه های خورشیدی برای تامین برق چاه های آب کشاورزی و خارج شدن از لیست خاموشی می گوید: کشاورزانی که شرایط مالی خوبی دارند می توانند با آورده شخصی این طرح را اجرا کنند.
این مقام مسوول نبود منابع مالی و تسهیلات برای کشاورزان را از چالش های پیش روی این طرح معرفی می کند و می گوید: این نهاد طی دو سال اخیر به طور مستمر پیگیر است که از منابع تسهیلاتی استان و تسهیلات تبصره ای اعتباری را به این بخش تزریق کند، اما تا به امروز موفق نشدیم از منابع گفته شده اعتبار و تسهیلات مورد نیاز برای افرادی که توان مالی اجرای طرح را ندارند، فراهم کنیم.
وی در ادامه می افزاید: عمده چالش اجرای این طرح ناشی از آن است که هزینه های اجرای طرح زیاد و آورده مالی کشاورزان کم است. از سوی دیگر به نظر می رسد بازگشت سرمایه به این شکل جذابیت چندانی برای افراد نداشته است. با این وجود با توجه به محدودیت در عرضه برق چنانچه کشاورزان به صورت تجمیعی و شراکتی یا با آورده شخصی به این بخش ورود نکنند خسارت های غیرقابل جبران ناشی از خاموشی ها به آن ها تحمیل می شود.
وجدانی با بیان اینکه بنیاد برکت طی سال گذشته بودجه محدودی برای هر شهرستان در نظر گرفت و در هر شهر به یک چاه آب تسهیلات راه اندازی نیروگاه خورشیدی ارایه کرد، یادآور می شود: چنانچه این طرح در هر منطقه به صورت پایلوت انجام شود، مابقی کشاورزان هم به انجام این طرح و بهره مندی از مزایای آن ترغیب می شوند.
او در پاسخ به نگرانی پیرامون آسیب به این تاسیسات گفت: نیروگاه های برق خورشیدی در نزدیک ترین منطقه به چاه های آب کشاورزی تاسیس می شوند. ضمن اینکه هر تاسیسات چاه نیروی نگهبانی دارد و زمانی که نیروگاه های خورشیدی راه اندازی شوند، دوربین مدار بسته و دیگر سیستم های حفاظتی برای برقراری امنیت تاسیسات تعبیه می شود.
وی در ادامه با اشاره به اینکه خرید برق طی یک قرارداد بلندمدت 20 ساله تضمینی منعقد می شود، می گوید: وقتی چنین قراردادی وجود دارد دولت بعدی امکان نقض آن را ندارد.
